Örnekleme Yöntemleri

Örnekleme yöntemleri istatistiksel verilerin ve bilgilerin temel kaynaklarından biridir. Özellikle, gelişmemiş ve gelişmekte olan ülkelerin verilerin kaynağına ulaşmada seçtikleri en ekonomik, en güvenilir ve en hızlı yöntemdir. Verilerin tümüne ulaşmak yerine; daha az kalifiye eleman kullanarak daha kısa bir zaman içerisinde güvenilir verilerin toplanmasında örnekleme, tam sayıma tercih edilir. Bu özellikleri bakımından örnekleme birçok gelişmiş ülke tarafından da tamsayıma tercih edilmektedir.

Örnekleme çalışmaları genellikle çok büyük verileri kapsayan çalışmalarda kullanılır. Siyasi kamuoyu yoklamaları en sık karşımıza çıkar örnekleme uygulamalarından biridir. Özellikle seçim dönemine yaklaşıldığında bu tür çalışmaları ve sonuçları çok sık duyarız. Yine geniş bir kitleyi ilgilendiren piyasa araştırmaları hemen her pazar payını merak eden şirketler ve reklam firmaları tarafından örnekleme çalışmalarıyla yapılmaktadır. Resmi ve özel kurumların daha çok sosyo-ekonomik örnekleme çalışmaları da dikkat çekmektedir. Bu çalışmalar, sanayi, tarım, turizm, nüfus, ekonomi sektörlerinde ve eğitim, sağlık ve bankacılık gibi birçok hizmet sektörünün işleyişine de yön vermek amacıyla çok sık kullanılır.

Hemen her gün duyduğumuz, medya değerlendirme kriteri olarak kabul edilen izlenme oranları da örnekleme çalışmalarıyla yapılmaktadır. İzleyici, okuyucu ve dinleyicilerin tercihleri bu örnekleme çalışmalarıyla belirlenmektedir.

İstenilen bilgilerin örnekleme yoluyla iyi tahmin edilebilmesi için kullanılacak verilerin bütün yığını temsil eden veriler olması gerekir. Bu verilerden elde edilecek bilgiler yapılabilecek tahminlerden sadece biridir. Alınacak her örneklemedeki verilerden çıkarılacak bilgilerle yapılacak yığının parametrelerine ait tahminler farklılık gösterecektir. Aynı çalışma konuları üzerine yapılan doğru örnekleme çalışmalarından elde edilen bilgiler birbirinden çok farklı olmaz, olmamalıdır.

Doğru yapılan örnekleme çalışmalarından elde edilen sonuçlar neden farklı olmaz ya da olamaz? Örnekleme çalışmaları 3 temel nokta üzerinde oluşur. Eğer, her çalışmada bu noktalara dikkat edilir ve bu noktalar titizlikle uygulanırsa örnekleme çalışmalarında çok farklı sonuçların görülmesi söz konusu olamaz ve olmamalıdır. Aksi halde, örnekleme çalışmalarından farklı olanlardan bazıları iyi planlanmamış çalışmalardır. Çünkü örnekleme sonuçlarının hepsi yığın parametreleri olan aynı hedefi işaret etmelidir. Diğer bir deyişle “Aklın yolu birdir” olmalıdır.

Yapılan birçok örnekleme çalışmasında farklı sonuçların elde edilmesinin temelde iki sebebi vardır; çalışmanın farkında olmadan yanlış yapılması ve/veya kasıtlı olarak istenilen sonuçların elde edilmesi amacıyla örnekleme çalışmasının yanlış yönlendirilmesidir.

Örnekleme çalışmalarında dikkat edilmesi gereken 3 ana unsur aşağıda verilmiştir;

1. Yeterli sayıda toplanması gerekmektedir. Yeterli veri için bazı yığınlardan az örnek almak yeterli olabilirken bazı yığınlardan çok daha fazla örnek alınması gerekebilir. Örneğin; gelir düzeyi çok değişken olan bir şehirde ortalama geliri tahmin etmek için gelir dağılımı daha az değişken olan bir şehirdekine göre daha çok örnekten daha çok veri alınmalıdır ki daha güvenilir bilgi edebilelim. Örneğin hacmi belirlenirken diğer iki yaklaşım da şöyledir. Belirli bir maliyet kısıtlaması altında alınabilecek en yüksek sınırlı örnekleme birimi ya da bütçe kısıtlaması yoksa en iyi duyarlılığı sağlayacak en yüksek örnek hacmi seçilir.

2. Örnekleme yapısı doğrudan üzerinde çalışılan yığındaki bilginin değişimine bağlıdır. Eğer yığının ilgilenilen bilgi açısından özel yapısı varsa örnekleme birimlerinin seçiminde bu özel yapı dikkate alınmalıdır. Örneğin; göllerdeki su kirliliği üzerine yapılan bir çalışmada bazı kirlilik faktörlerinin suyun yüzeyine yakın bulunduğu, bazılarının daha derinde olduğu veya bazılarının suya homojen olarak karıştığı görülmektedir. Alınacak su örneklerinin suyun yapısına veya sudaki kirliliğin yapısının bilinmesine göre değişmelidir. Diğer bir örnek, bir kasa meyve alacağımızı düşünelim. En üst sıradan alınacak örneklerden elde edilen sonuca güvenebilir misiniz? Elbette, kasanın hemen hemen her yerinden ve mutlaka özellikle en alt sıradan da örnek alıp değerlendirme yapılmalıdır.
3. Verilerin bilgiye dönüştürülmesi; istatistiksel bilgiler, yığının birimlerinden toplanan verilerin bazı matematiksel işlemlerden geçirilmesi ile ortaya çıkar. Verilerin bilgiye dönüştürülmesi ve analiz edilebilmesi için öncelikle verilerin nasıl elde edildiğinin ayrıntısıyla bilinmesi gerekir. Farklı örnekleme yöntemleriyle elde edilen veriler farklı işlemlerle bilgiye dönüştürülürler. Örneğin; farklı örnekleme yöntemleri ile elde edilen verilere yığın ortalamasının tahmin edilmesinde kullanılan formüller farklılık gösterir.

İstatistiklerde kullanılacak verilerin elde edilmesi genellikle maliyet ve zaman gibi kısıtlı imkânlara bağlıdır. Tam sayım araştırmaları pahalı çalışmalar olmakla beraber uzun dönem çalışmalar da maliyeti yükseltir.

Bu bölümde daha çok örnekleme ve karşılaştırmak amacıyla sayım üzerinde durulurken deneysel veriler veya çalışmalar konumuz dışında kalacaktır. Sayım veya örnekleme ile elde edilen veriler çok sayıda hata kaynaklarından etkilenir. Ancak, her ikisinin de ortaklaşa etkilediği hata kaynaklarına ek olarak örneklemenin bir de örnekleme hatası ve sapması vardır. Örnekleme hatası ve sapması istenilen düzeyde kontrol altına alınabildiğinde istatistik gereksinimlerinin çok büyük bir bölümü, belki de %99’undan fazlası örneklemelerde karşılanır.

Örnekleme yöntemlerini yığında ilgili karakteristikleri tahmin etmek ve bazı kararlar almak için kullanırız. Demiştik. Bu karakteristikleri parametre olarak adlandırıyoruz. Yığında ölçülen değerlerin ortalamasının tahmini, toplam değerin tahmini, bir oluşumun oranının tahmini, bir oranın tahmini, yığın hacminin tahmini veya yığının kabul edilebilirliğinin değerlendirilmesi amacıyla örnekleme yöntemleri kullanılır.

Yığınların çok farklı yapılara sahip olması nedeniyle her farklı yığın yapısı ve tahmin edilecek konu için çok farklı örnekleme yöntemleri geliştirilmiştir.

Yığın yapısı hakkında hiçbir bilgi yoksa yapılabilecek en basit örnekleme yöntemi basit örnekleme yöntemi olacaktır. Eğer yığın hacmi çok büyük ise sistematik örnekleme ile basit örnekleme yöntemleri daha pratik bir şekilde uygulanmış olur. Diğer taraftan, yığın yapılarına göre değişen tabakalı ve küme örneklemesi yöntemleri de konumuz olacaktır. Anlatılan örnekleme uygulamaları kullanılan yöntemlerin sadece bir kısmıdır.

Yığın hacminin tahmini için kullanılan örnekleme yöntemlerinden yakalama-tekrar yakalama örnekleme yöntemi de ayrı bir bölüm olarak anlatılacaktır.

Örnekleme yöntemleri bölümü dokuz bölümden oluşmaktadır. Aşağıda, dokuz bölümün neler olduğu ve her bölümde hangi konu başlıklarına yer verildiği ayrıntılı olarak açıklanmıştır.