Temel İstatistik

İstatistik ve istatistik uygulamaları özellikle ülkemizde son yıllarda daha çok tanınan ve uygulanan bir bilim dalı ve alanıdır. Uygun sentezi yapan karar vericilerin kullandıkları bilgiye duydukları ihtiyaç her geçen gün büyük önem taşımaktadır. Karar vericilerin sentez yaparken kullanacağı bilgiler için verilerin toplanması, özetlenmesi, analizi ve sunulması istatistik biliminin konusudur.

Ülkemizde istatistik son yıllarda kamu kurum ve kuruluşları ile özel sektörün istatistiğin kullanılmasına yönelik düşüncelerinin daha çok önem kazanması sonucunda yaygın olarak kullanılmaktadır. Ülkemizde, yapılan bilimsel çalışmaların özellikle yurtdışında yayınlanması amaçlandığında istatistik değerlendirmelerinde katılmasıyla istatistiğin önemi bu alanda da gözlenmiştir. İstatistikçi yetiştiren üniversitelerimizin ve programlarının sayısında önemli bir artış gözlenmektedir. Ancak, istatistikçiye duyulan talebin aynı ölçüde arttığını halen bugünlerde söylemek mümkün değildir. Fakat küreselleşmenin sonucunda ve Avrupa Birliği üyeliği aşamasında ülkemizle ilgili veri ve bilginin önemi daha da artacaktır.

Küreselleşmenin etkisiyle çok daha acımasız olan serbest piyasa ekonomisi ve bunun yan etkileri sonucunda her alanda çok daha iyi politika, siyaset, yönetim, organizasyon, planlama, üretim yapma ihtiyacı her kişi, topluluk, kurum ve hükümetler için son derece önemlidir. Bu alanda yapılacak olumlu değişiklikler ve iyi gelişmeler doğrultusunda karar vericilerin sentezi için gerekli olan bilginin önemi tartışmasızdır. Bilgi sahibi olan daha önce, daha çabuk ve daha doğru karar alabilir. İyi karar vericiler bilirler ki “En yanlış karar geç kalan karardır”. Her veri bilgi değildir. Veri ve bilgi arasındaki farkı ilerleyen bölümlerde tekrar inceleyeceğiz. Fakat burada bilgi için şu özelliklere değinelim; bilgi, doğru, yeterli, tutarlı, yansız ve değerli olmalıdır. Kısaca son derece güvenilir ve anlamlı olmalıdır.

Bilgiye duyulan ihtiyaç karar vermeyle başlar ve bilgi karar vericiler tarafından kullanılır. Karar vericiler kimlerdir? Karar verici aklını kullanma ihtiyacı hisseden kişilerdir. Karar verici, önündeki seçenekleri görebilen ve bu seçeneklerden edindiği bilgiler ve amacına uygunluk doğrultusunda seçme imkânı olan kişilerdir. Gerçekte, aklı yerinde olan düşünebilen her kişi karar vericidir. İnsanoğlu, yaklaşık 2 yaşından itibaren karar vermeye başlar. Hayatının hemen hemen her anında çok farklı konular üzerinde karar verme durumunda veya zorunluluğunda bulunmaktadır. Bu sebeple bilgiye doymuşluk olmaz.

İstatistik bu karar verme işlemi içerisinde en temel yerdedir. Önce istatistiğin ne olduğundan biraz bahsedelim. İngilizce ’de iki farklı anlamı vardır. İngilizce ‘de “statistics” istatistik bilimi anlamındadır. Matematik, fizik ve kimya gibi bir bilim dalının adıdır. Bilim dalları kendi alanlarına özgün temel konuları olan ilim dallarıdır. Her ilim dalı bilim dalı değildir. İngilizce ‘deki diğer yazılımı ise “statistic” veriler üzerinden hesaplanan istatistiksel işlemlere verilen genel tanımlamadır. Örneğin; tesadüfen seçilen bir gruba ait verilerden hesaplanan aritmetik ortalama bir istatistiktir. Bu durumda, dilimizde ise “istatistik” kelimesine bu iki anlam aynı anda yüklenmiştir. Eğer istatistiği tanımlamak gerekiyorsa temel olarak iki tanım yapabiliriz.

1. İstatistik verilerin toplanması, özetlenmesi, analiz edilmesi ve/veya sunulmasını sağlayan bir bilim dalıdır.
2. İstatistik verilerden hesaplanan değerler veya başka bir ifadeyle değişkenlerin bilinen matematiksel fonksiyonlarıdır.

“İstatistik” ifadesinin hangi anlamda kullanıldığına dikkat ederek istatistiğin hangi temel amaçlar için kullanıldığını ifade edelim.

Betimsel Amaçlı Kullanım (Descriptive Statistics)

Verilerin şekil ve grafikler gibi basit uygulamalarda özetlenmesi ve sunulmasını ve/veya çok basit aritmetik ortalama, varyans gibi çok karmaşık matematik gerektirmeyen temel bazı istatistiklerin hesaplanmasını ve sunulmasını içermektedir.

Tümevarımsal Amaçlı Kullanım (Inferential Statistics)

Veriler ve karışık matematiksel işlemleri kullanarak ilgilendiğimiz olayların anlaşılmasını sağlayacak tanımlamaların ve modellerin tahmin edilmesi veya kestirilmesini içermektedir.

İstatistik, amaç ne olursa olsun, nerede kullanılırsa kullanılsın, kime ve/veya kimlere hizmet ederse etsin mutlaka ve mutlaka doğru kullanılmalıdır. İstatistik ilerleyen bölümlerde kavranacağı gibi soyut ve somut dünyalar arasındaki geçişi sağlayan tek araçtır. Bu geçişi sağlarken somut dünyadaki inceleyeceğimiz olayı ve taşıyacağımız soyut matematik dünyasını çok iyi tanımamız, bilmemiz ve kullanabilmemiz gerekmektedir. Bir istatistikçi çok iyi bir matematikçi ve çok iyi bir dinleyici olmalıdır. Her araştırma projesi içinde mutlaka küçük de olsa bir istatistik çalışması içerir. Bu sebeple, istatistikçinin olayı çok iyi değerlendirmesi için çalıştığı disiplindeki kişileri çok iyi dinlemesi gerekmektedir.

Aslında, iyi bir projede istatistikçi kadar proje yöneticisine de önemli iş düşmektedir. En sık karşılaşılan problem proje çıkmaza girdiğinde veya son aşamalarda bir istatistikçiye başvurulmasıdır. Gerçekte, çalışmanın büyüklüğü, yapılacak istatistik analizlerine ve deney ya da araştırmanın yapısına bağlıdır. Bu sebeple çalışmanın en başında mutlaka bir istatistikçinin projeye alınması veya en azından danışılması uygun olur.

Her araç kullanım amacına uygun olmakla birlikte doğru kullanılmalıdır. Çivi baltayla çakılmaz, doğru araç çekiçtir. Doğru aracı bulmak yetmez aynı zamanda doğru kullanmak gerekir. Çiviyi çekiçle çakarken elinize veya sağa sola vurmamanız gerekir. “İstatistik” gibi bir bilim dalını amacına göre doğru kullanmak özellikle bilim ahlakı yönünden biz zorunluluktur.

Son olarak bu bölüm, istatistik bölümünde ve diğer bölümde araştırmasına ilk defa istatistiğe ihtiyaç duyan araştırmacılara ve istatistiği tanımak isteyen herkes için hazırlanmıştır. Temel istatistik bölümünün araştırmacılara temel kaynak olacağı kanısındayız. İstatistikte kullanılan temel kavram, hesaplama ve analizleri içermektedir. Özetlemek gerekirse sadece bir giriş bölümüdür.

Bu bölüm, son yıllarda, fen, mühendislik, teknik, sosyal, iktisadi-idari, sağlık bilimleri, ziraat ve eğitim bilimlerinde araştırmaya verilen önemle istatistiğin tanınmasına olan ihtiyacın karşılanması için de bir temel oluşturabilir.

İlk kez, yüksek lisans, doktora veya makale çalışmaları yapanlar için gerekli temel kavramların benimsenmesi açısından bu bölüme ihtiyaç duyulabilir. Fakat projelerin tam olarak değerlendirilmesi için bu bölüm yeterli olmayıp mutlaka bir uzman istatistikçiyle görüşülmesi gerekebilir.

Bu bölümde, istatistik konusuna ilk giriş yapılarak temel konular genel bir çerçeve içerisinde verilmiştir. Daha spesifik istatistiksel analizlere kafanızı karıştırmamak adına bu bölümde yer verilmemiştir.

Temel istatistik bölümü on dört bölümden oluşmaktadır. Aşağıda, on dört bölümün neler olduğu ve her bölümde hangi konu başlıklarına yer verildiği ayrıntılı olarak açıklanmıştır.